Krigen

Minner frå krigen.

Av Nils Dybdal-Holthe.

Då far jaga stygge folk

Krigen sette ein støkk i meg - 5 ½ år gamal. Krigsåra ligg ennå i sjela. Ikkje at eg har draumar om det. Me skal slett ikkje overdriva det som hende. Men noko må det ha gjort med ungguten.

Det tok til sjølve krigsvåren. Far - Osmund (1902-1972) - var utkalla til soldat. Det gjekk dagar frå 9. april før dei kom seg ut, veit me. Og den morgonen han reiste frå oss, minnest eg ikkje. Men han vart ikkje lenge borte. Same kveld trur eg han kom att. Me skulle leggje oss oppe på kvisten - der var det utsyn til vegen. Me skulle visst liggja med mor alle tre gutane den kvelden, var det likt til.

Kor er far? sa me små.

Han skal jage nokre stygge folk ut av landet, svara mor diplo­matisk. Eit slikt svar skjøna gutepjokkane og svulma av stolthet inne i oss. Far skal jaga dei bort, ropte tankane.

Og medan me stod og kledde av oss, såg me ein bil kome innover vegen mot oss. Alle låg med flate mot glaset for å sjå.

Det er lensmannen sin bil, sa mor.

Me stirde og klemde nasen flat mot ruta.

Det er han! Alle sa det i kor. Me hadde sett far. Han sat i framsetet med lensmannen. Far kom heim att. Sjølvsagt gjorde han det. Klart at far kom heim.

Ned trappa storma me som Åsgårsreia for å møta han først. Jaga du dei ut? var første spørsmål. Og far stod berre stum før han sansa seg og skjøna. Så fekk han forklart at han var for gammal, og ikkje hadde dei børse til han heller.

Mor var letta og me skjøna ingen ting. Ikkje børse, når stygge folk ville ta landet?

Kanskje det var dette som låg djupt inne i sinnet då eg melde meg til militærteneste utan å reflektera over militærnekting i det heile. Skulle andre stygge folk kome for å ta mor, ville eg vera med å verje henne. Så enkelt var det.

Onkel sitt hus

Dei neste fem åra var ei tid av barnsleg skuldløyse, men med ei aning av noko alvorsamt og grufullt. Det vitna samtalane mellom dei vaksne om. Og det minna tyske uniformer oss om. Det kom snart ei gruppe tyskarar til vår bygd som så mange stader i landet. Dei slo seg ned i eit lite hus i Osen, på flate bygda.

Eit stykke ut i krigen fann dei eit anna. Det var då engelsk­mennene var ventande og dei trong god utsikt utover fjorden der krigsskip kunne koma. Og onkel min hadde eit perfekt hus til det føremålet. Høgt over sentrum låg huset til kaptein Berg, med vidt utsyn langt utover fjorden. Berg var gift med syster til far.

Dermed rekvirerte dei huset og flytte inn. Onkel og tante fekk huset i Osen som tyskarane hadde hatt før. Når me skulle på vitjing den jula, var det dit me gjekk. Og dei vaksne snakka om huset som var teke. Ville dei få det att nokon gong, og kor lenge skulle denne krigen vare?

Då dei tyske soldatane og offiserane drog sin veg i ’45, fekk me kome opp og sjå. Alle var spente på korleis huset såg ut.

Og me fekk fortalt korleis kjøkkenbenken var brukt til hogge­stabbe og mykje var øydelagt. Godt at onkel var snekker. Så kunne han straks ta til med utbetring av det som var. Vakthytta til tyskarane stod i marka ovafor husa. Her fekk me små vera den sumaren når me kom på vitjing. Eit utmerka leikehus.

Aldri har det falle meg inn at eg skulle hate tyskarane gene­relt av denne grunn. Det var krigstyskarane me ville ha ut av landet.

Ikkje trur eg me vart meir krigerske av krigen heller. Eller reine militaristar. Tyskarane var på ein måte nokre heltar der dei spankulerte i flotte uniformer med våpen og alt som høyrde til. Eg var nett i leikealderen der slikt anspora oss. Så laga med børser med bajonett av tre og marsjerte att og fram på jordene. Taktfast skulle me gå, det hadde me høyrt. Og sume gonger var det krig. Skyting og skryting av kven som vann. Noko hat til tyskarar i dette kan eg ikkje minnast, viss det ikkje er fortrengt som Freud lærte meg seinare.

Krigsøving

Den verste hendinga i denne tida var kan hende øvinga – det var i mars 1944. Tyskarane kom opp til vår gard ein dag og peika og preika. Far skjøna ikkje mykje tysk, men såg snart det var noko dei ville: her skulle det vera skyteøving. Bak husa skulle kanonene stå. Det var snø på marka og dei laga kryss der dei skulle plasserast. Alle i grenda fekk bod om å evakuera oppover dalen. Hestane måtte ut, så langt bort som råd - elles ville dei bli vettskremde av skytinga. Merra var ”dobbel” og Peder Moland køyrde ho til Osen så ho ikkje skulle bli reint avskremd.

Dagen kom – det var truleg 13. mars, og me alle tok ut til nabo og slekt på Mo lenger oppe. Her kunne me stå å sjå korleis det gjekk heime. Nokre ottast nok det verste - kanskje dei sette fyr på husa eller tok dyra med seg. Me hadde både kyr, sauer og høns. Gris var det visst og på den tida.

Øvinga skulle vara frå kl. ½ 9 til 12. Dei kom med 25-30 hestar og 6 kanoner, har far notert.

Snart såg me ildkulene susa gjennom lufta og slo ned langt oppe i marka. Då spruta det opp som ein eksplosjon. Det var sprenggra­nater dei sende ut, og dei reiv og sleit seg sund oppe i urene. Eg minnest spesielt ei. Me kunne fylgja henne i lufta, men såg ikkje at ho sprengdest. Me vart sterkt formana då til å ikkje gå i den ura nokon gong. Far meinte for visst at der låg ei granat som ikkje var sprengd.

Då dei trekte seg tilbake etter "slaget", kom me oss ned att ut på ettermiddagen.

Då såg me noko som fortalde om folk med omsut og gode tankar. Kanskje det var med og skapte den goodwill eg trong for seinare til ikkje å tenkja stygt om tyskarar. Det me såg var dette: Kanonene var plasserte rett bak husa, både stovehuset og løa. I husa var det vindaugo. Soldatane visste at dei ville knusast av lufttrykket når skota kom. Difor bad dei oss om å opne nokre vindauge for å letta på lufttrykket. Og dei ville hjelpa oss. Men kva skulle dei bruka?

På den tida hadde me cellulose - store ballar med "papirflak" som tilleggsfor. Og dei stod oppstabla i løa ved sida av fjosen. Tyskarane må ha leita rundt for å finne noko brukande og kom over dette kuforet. Flaka var sikkert vel 1 m² og slik godt brukande. Dei hadde teke fleire slike flak og spikra på utsida av kvart glas. Kor mykje det hjelpte er uvisst. Men far sa i alle høve at svært få ruter i huset vårt var knust. Men i bestemor sitt hus gjekk 10 glas. Cellulosen hadde dei og brukt som ”mål-skiver” oppe i bakkane – i Øspehaugen, Kyrkjesteinane og Kvernedalen skaut dei.

Etter dette hadde me ungane forresten ein interessant hobby den våren og sumaren. Me farta rundt i marka der granatane hadde falle ned og leita etter granatsplintar. Eg hugsar ennå kor eg følte på dei, forvridd jern som reiv i handa. Som samling var dei eineståan­de. Me var jo den einaste garden i bygda der det hadde vore skikkeleg krig! Ordentlege tyske kanoner stod rett bak kjøkkenet vårt. Og på våre marker låg det splintar som i ein skikkeleg krig. Det var ein status å ta med seg dei neste vekene. Og ennå trur eg det ligg eit par eksemplar av desse forvridde jernrestane under ein heller me hadde som lager. Eg har freista å finna dei seinare men forgjeves.

Eg trur far fekk ein støkk og ein dag. Han skulle eit ærend på kommunehuset. Sin vane tru sykla han den halve mila ned. Nede på hovudvegen kom han midt oppe i eit stort folkeopptog, og far vart ståande tett i vegkanten. Fleire motorsyklar kom kjørande. Far tenkte ikkje på det, men på sykkelen hadde han ei veske. Vaktene på syklane såg svært etter han, fortalde han seinare. Kven visste om ikkje nett han hadde ei handgranat i veska. For nå kom sjølvaste Reichkommissar Josef Terboven på vitjing. Hadde vore i Sauda på inspeksjon og var på veg utover mot Ølen og Haugesund.

Då skolv eg litt, sa far etterpå. Og nett medan eg stod der, kom eg på at eg hadde reint gløymt passet! Det skulle ein ha med seg alle stader på den tida, må vita. I det minste kunne det blitt ei ubehageleg stund for han.

Tyskarar i stova

Me hadde forresten vitjing av tyskarane eit par gonger. Dei gjekk frå hus til hus, frå gard til gard og leita etter våpen og radioar. To gonger kan eg minnast. Den eine gongen kom dei inn i kjøkken. Mor var redd og trekte seg bort i kråa. Me ungane fylgde etter. Eg trur me sat og åt mellommat eller middag. Nett ved inngangen til kjøkken var ein kjøkkenbenk då. Og der låg posten og avisene strødd utover. Ettersom far hadde vore lærar i 1940 då krigen kom, fekk han tilsendt avisa til nasistane: ”Fritt folk”. Kvar dag kom det bladet. Nå låg fleire nummer midt i synet på offiseren som steig inn med blankpussa støvlar og bandolær.

Guten Tag, sa han, sikkert litt tilgjort. Hjarteleg kunne det ikkje vera i eit slikt høve. Om han fekk svar er uvisst. Ingen kunne språket hans. Nokre gloser norsk kunne han då. Snudde seg rundt og såg. Då klistra augo seg fast i avisbunka. Retta seg opp, rak og strak i ryggen som eit grantre.

Fritt Folk! Her er venner, Freunde. Vi går!

Begge to snudde seg militært på hælen og strauk av stad. Far og mor var glade til, medan me stod som fjetra i vår krok.

Den andre hendinga var litt annleis. Men også då kom ei av­leiing som hjelpte oss. Avisene hjelpte ikkje då. Offiserane tok vegen rett gjennom kjøkken og inn i stova utan å bli beden. Dei var her­refolket og kunne slikt.

Nå hadde far samla på ein serie bilete av kjende norske dik­tarar. Dei hadde pryda ein kalender før krigen med ein diktar kvar månad pluss ein på framsida. Og han hadde rama desse ’heltane’ inn og plassert dei i ei lang rad høgt oppe på veggen, heilt under taklista. Eg tykte alltid at desse skjeggete mennene stirde på meg i heile barndommen. Bjørnson og Ibsen og Kielland og Moe og alle dei andre.

Tyskarane hadde for vane, trur eg, å glo rundt seg høgt og lågt. Dei skulle vel det for å sjå etter noko mistenkeleg. Ein av dei ser plutseleg heile rekkja med bolde menn. Han kjem nærare, tek til å lese høgt: namn etter namn stavar han seg gjennom. Wir kennen - den und den und... Dei hadde lese si litteratursoge og visste kven dei store i Noreg var. Ein kunne litt norsk og spurde etter. Og far fortalde, han kjende dei og! Etter ei stund var audiensen over og ærendet var gløymd. Eller kanskje det ikkje lenger var så viktig.

Wir gehen - og neste gard skulle få vitjing.

Utmarsj

Ein tung vårdag, trur eg det var, såg me noko som kanskje gjorde at eg tykte synd i tyskarane. Me stod i stova og såg ut glaset. Om dei vaksne visste om det på førehand, veit eg ikkje. Men ein stor hær tyske soldatar kom marsjerande oppover vegen. Ein slags utmarsj eller øving.

Til sist i rekkja kom ein flokk ganske unge. Far meinte dei berre var 14-15 år. I tunge tyske uniformer med våpen og op­pakning som andre. Det var som dei slepte seg fram steg for steg. Eg har tenkt meg Napoleons hær på retur frå Russland slik. Endå verre synest dei å ha det etter fleire timar då dei kom ned att. Dalen er 15-16 km lang, og me veit ikkje kor langt dei hadde gått den dagen. Kanskje det var siste trening før turen til Østfron­ten?

Freden.

Fredsvåren er likevel det som har ein viss glans over seg for meg. Det var den som gjorde meg til nasjonalist i beste forstand.

Far hadde vore i Osen eit ærend. Der hadde han høyrt rykte: krigen var slutt. Tyskland hadde kapitulert. Nå var det fred.

Den våren hadde me ein dreng, Per Moland. Den ettermiddagen var han bak løa og arbeidde med våronna. Mai er ei travel tid for bonden, serleg i den tida då alt skulle gjerast med handemakt. Per hadde sikkert nok å ta seg til. Eg kan ikkje minnast det var noko styggeleg vær heller.

Me gutane likte å vera med drengen. Han prata med oss og såg på oss mest som mannfolk og vaksne karar. Me retta ryggen då, og kremta som karar skal gjera.

Medan me gjekk og dilta etter han på åkeren kom far heim att. Han sykla ofte på desse turane eller køyrde med hest og kjerre. Kva doning han brukte denne dagen, minnest eg ikkje. Men det står tindrande klårt for sjeleaugo at han kom rett bort til oss og sa: det er fred; Tyskland har overgitt seg. Per, du kan ta fri resten av dagen. Det er fred i Noreg.

Slikt gløymer ikkje ein gutepjokk. Tiåringen visste slett ikkje kva krig og fred var for noko, slik han har sett det på fjernsyn i åra seinare. Men i den stunda skjøna han at fred var noko stort og høgt som fjellet - Nuten - bak oss på 812 m.o.h. Seinare var denne stunda for meg som ei høgtidsstund i ein katedral. Slitne fraser blir ferske att: åkeren bak løa var heilag.

Eg trur det var same dagen. Borna i grendene oppover dalen fekk høyre om freden, og me skulle samlast ved skulen på Mo. Så gjekk med til Osen i samla flokk og song og ropte Hurra! Det hadde ikkje me vore med på før så vidt me hugsa. Ei ny oppleving, avdi det var fred. Me stansa fleire stader i grendene nedover den halve mila og ropte og skreik til folk: Nå er det fred.

Den 17. mai kom rett etter. Då gjekk me og i tog, til gam­leheimen og til kyrkja. Song nasjonalsongar og vifta med gamle molletne flag. Det var lenge sidan dei hadde vore brukte.

- Men ei oppleving før freden braut laus sette sterke spor: Det var kome bod rundt i landet om at Tyskland kanskje ville flytte troppene sine til Noreg og halde fram krigen der når Hitler avleid. Det hadde blitt ei alvorleg tid for landet. Så mana dei til bøn til den levande Gud. Kor det budet kom frå, kjenner eg ikkje til. Det kom vel frå dei avgådde bispane.

Det er helgedag - og kyrkjedag i bygda. Presten har tre kyrkjer å tala i, difor er det preik berre kvar tredje helg.

Me dreg avstad dei om lag 4 km til kyrkjebygda. Den fyrste dagen i det nye året. Det er alt den femte nyårsdagen med krig i landet, og folk er slitne og trøytte av krig. Soldatar og rykte, uro og angjeveri fyller tankane til folk. Særleg rykta om at tyskarane vil flytta krigen frå Tyskland til Noreg. 300.000 av dei står alt i landet. Skal krigen bli her nord, vert det eit blodbad ingen har sett maken til før.

---

Eg ser ennå for meg kyrkja den dagen. Mykje folk er samla. Far var klokkar og sat framme i "stolen" sin. Me sat midt i kyrkja på høgre sida. Det meste av ritualet gjekk sin gang.

Sokneprest Svendsen frå Stavanger står i kordøra. Eg trur han hadde ein saktmodig stemme i dette høve.

- Me må be om fred i landet vårt i dag. Om lag slik sa han det. - Og me vil bøya kne her i kyrkja i dag når me be.

Det gjekk som ein sus gjennom kyrkja vår. Som den forvitne gutungen eg var, snudde eg meg rundt litt - og såg folket gjekk i golvet. Folk flest var på kne. Om det sat nokon att, hugsar eg ikkje.

Nokre bad - høgt eller inni seg. Dei fleste visste kor alvorleg det var. Det kunne bli krig - slik me hadde høyrt det var i Tyskland og Polen og Frankrike. Nå kunne krigen vera alvor i Indre Ryfylke.

Folket var den gong så "gudfryktige" at dei trudde Gud kunne hjelpa i ein slik situasjon, slik han gjorde det i 1905 og andre gonger. Dei banna ikkje så mykje då og klaga ikkje Gud for alt vondt. Dei prøvde å be.

---

Eg har spurt mange om nokon andre hugsa dette bønemøtet i kyrkja 1. nyårsdag 1945. Nei, ingen kjende til det, korkje på min alder eller eldre folk. Det er rart kor fort me gløymer! Og eg tok til å undrast på om eg hadde drøymt eller dikta dette. Var det kanskje ikkje slik likevel?

Så fann eg ei skrivebok av far. Han skreiv nokre notatar frå krigen.

31. des. 1944 skreiv han: "Høyrde i dag tung kanontora nordpå og sidan flydur innover fjella."

Neste dag, 1. jan. 1945 står det: "Preik og bønemøte i kyrkja. Det er land og folk det gjeld." Minnet var altså rett.

Og då freden kom den våren veit eg at eg tenkte: Gud høyrde ropa og skriket i kyrkja. Sjølvsagt gjorde han det, tenkte eg.

Nå i seinare år har eg forhøyrt meg meir om dette. Professor Torleiv Austad på MF har forklart meg at "Den Midlertidige Kirkeledelse" (DMK) sende ut fleire brev og parolar om å be. I januar 1944 sende dei t.d. ut eit skriv med overskrifta: ”Bønnerett og bønneplikt” på 2 sider. Austad nemner dette i bøneboka si Troens pust frå 1994. I eitt av desse skriva kan altså årsaka til bønemøtet i kyrkja liggja.

Radio i høyet

Denne fredsvåren førde med seg ei ny verd for oss som vaks opp i krigsåra. Det sensasjonelt nye var: radioen. Me hadde radio før krigen, men minnet om det er borte. Men eg visste at tyskarane hadde kravd alle radioar innleverte. Dei var samla på loftet hjå lensmannen i bygda. Der var døra blombert med tysk segl. Ingen hadde ennå våga å bryta det.

Ikkje alle hadde vore lydige mot keisaren sitt bod. Det fekk me vita då krigen var slutt. Og då skjøna eg ein ting: far vart ofte så altfor lenge i Osen. Det hadde seg slik at bøndene måtte sjølv køyra mjølka til meieriet, over 4 km kvar veg. Dei hadde organi­sert grendene i køyrelag. Så køyrde dei kvar si veke eller delte veka på to med tre dagar kvar. Då tok dei mjølka frå heile grenda. Slik vart det og far sin tur. Han køyrde om morgonane straks kyrne var mjølka og kom oftast heime att til middags tid, klokka halv tolv eller tolv.

Nokre gonger vart han så styggeleg lenge. Kva tid kjem han, sa me utolmodige. Kvifor kjem han ikkje nå? Å, sa mor, han hadde nokre ærend i Osen. Der var kommunehuset og forretningar og der hadde han kjende. Han var frå Osen. Han kjenner mange der, sa mor. Ikkje veit eg om ho visste meir enn me.

Ein slik gong fekk eg vera med til Osen. Då me kom til ein gard der eg visste far var kjend, stansa han hesten og ba meg å halda vakt. Det var på Nybøen. Dei har fått ein kalv som eg vil sjå, sa far. Og så for han inn i løa før eg fekk seie at eg og ville sjå den! Langt om lenge kom han ut att, bustet på klærne av høy og frø. Var han fin- ville eg vite. Kva? sa han litt forvirra - det var ikkje ofte far vart det. Kalven vel, sa eg misnøgd. Å den, jo den var flott, var svaret.

Fleire kalvar vart visst fødde der i garden, og dei skulle alltid far sjå på turen ned. Fredsvåren fekk eg altså svar på dette med kalven. Den var "Stemmen fra London". Inne i høyet hadde "Nybøen" gøymd ein gammal radio. Pålitande folk vart så bedne å kome inn for å høyre nytt: korleis det gjekk på aust-og vest­fronten. Ein stod vakt i fjosdøra og ein sat inne i høyet og lytta. Det var dagsnytt den gongen.

Då freden kom, vart det dagsnytt kvar dag. Dei kalla det Nyhetene då.

I bygda vår gjekk det slik til.

På lensmannsloftet.

Det var mange rykte i maidagane 1945 om at freden kom. Tysk­land kunne ikkje halda krig lenger. Dei måtte overgi seg snart. Alle visste det, og venta spent. Ein dag var far i Osen igjen for å høyre nytt. Drengen måtte arbeida, men far ville vite kva som hende. Nå var det sagt i radioen: Kapitulasjonen var eit faktum. Då ville folk ha radioen sin eigen. Nei, sa lensmann Andreassen, eg har ikkje lov å bryta seglet. Alle visste sjølvsagt det. Han kunne ikkje. Men dei kunne. Det må ha skjedd nokså spontant denne dagen og vart raskt organisert.

To-tre stykke skulle veksla på å ringa opp til lensmannen i telefonen. Dei sat visst i same huset alle tre. Dei skulle berre prata om laust og fast og halda han oppteken. Han sa etterpå at han kunne ikkje forstå at så mange hadde så mykje å tala med han om som den dagen. I mellomtida gjekk nokre andre opp på loftet hans - så stille som råd - og braut døra opp frekt og freidig. Det tyske seglet hadde ikkje lenger noka makt over folk. Så organiserte dei ein heil del folk som kom til. Dei stod i heile trappa frå loftet og ned til vegen i langen: apparat etter apparat gjekk frå mann til mann i full stille. Dei var fint innpakka i esker med namn utapå. Ettersom folk kom til fekk dei sitt apparat og stakk heim. Det store eventyret skulle ta til att - etter fleire års stille.

Ut på ettermiddagen kom far og heim. Antenne vart rigga til - ein hesjetråd frå stova og bort til løa gjorde nytte. Kontaktar og pluggar vart sett i. Knottane skrudde på. Den velkjende susen frå gamle radioar med røyr lydde i stova. Kven hadde tid å gjera våronn ein slik dag? Nå skulle dei lytte til utlandet, heile Europa kom med eit slag inn i vårt hus.

Laurdag var det barnetime. Og då vart det sjølvsagt "hysj, hysj" der me tre gutane sat andektige og stirde inn i det gule tøytrekket over høgtalaren på "Superen".

Då Nyhetene kom, hadde dei meldingar. Dei hugsar eg godt og spurde dei vaksne kva det skulle tyda. Hallomannen sa så mystisk av og til: Dovregubben har fått sertifikat! Bestemor kjem i kveld!

Kva tyder det?

Å, sa dei. Det er koder. Det er slikt dei seier for at fienden ikkje skal skjøna det, sa dei. Det tyder noko anna enn det dei seier.

Og inne på fjellet eller i ei lita bygd sat ein og annan og lytta spent: kjem det melding i kveld? Er alt i orden? Kan me stige fram i lyset nå?

Men kva det tydde, visste guten ingen ting om då. Men det var spanande å lytta til. Kva skal ’Dovregubben’ med sertifikat?

”Krig og fred” skreiv diktaren Leo Tolstoj om for lenge sidan. Det opplevde me litt av i Ryfylke óg. Utan samanlikning elles med det som hender i vår tid.